NewsRecord Weekly Publication

Bokabularyong Binisaya

Ni Roger Mar Lasco

Lagda sa paggamit 

sa ‘U’ ug ‘O’

Pasiuna
       Kining maong lagda gipanday ug gilig-on sa Akadamiya sa Dilang Bisaya (ABAKADA) diin si kanhi Presidente Carlos P. Garcia ug kanhi Bise-Presidente Emmanuel Pelaez maoy mga patron.

Ang bokal (vowel) nga ‘U’ anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa pulong lintunganay o gamut pulong (rootword) ug ang bokal nga ‘O’ anha gamita sa katapusang silaba sa mga pulong lintunganay.
Dili apil sa lagda ang mga pulong sinagop kon hinulaman (borrowed) kini sulaton nga ilisan ang mga konsonante (consonant) apan magpabilin ang mga bokal sa orihinal.
Pananglitan ang Kinatsilang ‘filosopo,’ ug sa Bisaya mahimong ‘pilosopo.’ Ang Iningles nga ‘color’ ug Binisay-on ‘kolor,’ uban pa…
        1. Katapusang silaba – ‘O’ Ang gamiton sa katapusang silaba sa ‘rootword’ nga lintunganay nga pulong.
Pananglitan – pako, dako, tulo, matod, nasod, lungsod, balod, gakos, barog, taob, tarutot, huyuhoy, himo, panimalos, hisgot, ug uban pa. Eksipsiyon – Dili usbon ang bokal sa mga pulong hinulaman, ‘borrowed word’ sa Kinatsila, Iningles, Linatin ug uban pa. Pananglitan – birtud, espiritu, asul, kolor, memorandum, kolum, uban pa.
        2. Una ug sulod nga silaba – Sa mga pulong lintunganay ‘U’ ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba pananglitan; unang silaba – bughat, kusi, dugho, bugan, sud-an, tul-an, ulan, tulon, gubat, bugti, dughit, gusbat, ug uban pa.
        Sulod nga mga silaba – hapuhap, pangutana, habo-habo, matuod (truth), tinuod (true), bitoon, taudtaod, sagonson, haguka, hinuon, turutot, bukobuko, hugonhugon, puhunan, uban pa.

Eksipsiyon – sama sa unang lagda (rule) magpabilin ang mga bokal, sa mg apulong hinulaman (borrowed word). Pananglitan: tono (tone), bola (ball), pulis (police), abogado (lawyer), boto (vote), kota (quota), polo (shirt), sobre, sobra, poso (artesian well), kombento (convent), oras.
3. Mga pulong nga linanggikitan (affixed) magpabilin ang ‘U’ ug ‘O’ sa mga pulong lintunganay (rootword) o gamot pulong, pananglitan: himoon – gikan sa pulong ‘himo,’ gisumputan sa –on. Himoan – gikan sa ‘himo’ gisumpotan sa –an. Handomanan – gikan sa ‘handom’ o gisumpotan sa –anan. Kalungsoran – gikan sa ‘lungsod’ gikalinggitan sa ka- ug gisumpotan sa –an. Kalibotan – gikan sa ‘libot’ gilanggikitan sa ka- ug gisomputan sa –an. Sulogoon – gikan sa ‘sugo’ gisal-otan sa –u lug gisompotan sa –on.
4. Kapital ‘U’ sa silabang balikbalikon ang ‘u’ ang silabang gibalikbalik angay magpabilin. Pananglitan, tudlo-magtutudlo, sulat-magsusulat, hukom-maghuhukom uban pa.
5. Ang ‘U’ ug ‘O’ dili angay usbon sa mga pulong lintunganay (rootword) nga balikbalikon sa paglitok sa pagpasabot sa lihok, gibalikbalik o sa butang ingon-ingon sa kon ug sa kakulang ug dili sama sa butang nga gitandian. Ang mga pulong sama niini ulangon sa giyon – hyphen – pananglitan lukso-lukso, pula-pula, tigom-tigom, dakop-dakop, buot-buot, humok-humok, kaon-kaon, inom-inom, hubo-hubo, hubog-hubog, itom-itom, dula-dula, payag-payag, tagsa-tagsa, ug uban pa.
6. Adunay mga pulong binalikbalik apan dili mga lintunganay (rootword) busa ang ‘u’ ug ang ‘o’ magsunod sa lagda nga sa numero uno ug dos. Pananglitan: taudtaud, hunahuna, hugonhugon, bukobuko, habohabo, kasingkasing, bagolbagol, dihadiha, duhaduha, habalhabal, tubatuba, ug uban pa.

Ipadayon sa sunod gula.